Η ιερά δενδροφορία είναι ένα πανάρχαιο ελληνικό έθιμο - κυρίως δωρικών πληθυσμών - που απαντάται και στις μυθολογίες άλλων λαών, με τους ειδικούς τελεστές του, τους δενδροφόρους, να μεταφέρουν ένα δένδρο, που θεωρούσαν ιερό, ανάμεσα στα πλήθη και τα δρομάκια των πόλεων ή των χωριών, ή και στην ύπαιθρο, για ευγονικούς-γονιμοποιούς σκοπούς…
Για την θεά Κυβέλη και τον Άττι, λ.χ. περιέφεραν πεύκο, για την Ήρα ιτιά, για τον Απόλλωνα και την Δάφνη, περιέφεραν δάφνη (Δαφνηφορία), κλπ. Σχετικά αρχαία έθιμα η περιφορά της ειρεσιώνης, της κορυθάλης, του στεπτηρίου, κ.ά. Κατάλοιπα ήταν είναι οι κλαδοφορίες, οι βαϊοφορίες, και αυτών οι σημερινές κλαδαριές, και φωτιές που ανάβονται υπαίθρια τον χειμώνα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος, κ.α.
Για την θεά Κυβέλη και τον Άττι, λ.χ. περιέφεραν πεύκο, για την Ήρα ιτιά, για τον Απόλλωνα και την Δάφνη, περιέφεραν δάφνη (Δαφνηφορία), κλπ. Σχετικά αρχαία έθιμα η περιφορά της ειρεσιώνης, της κορυθάλης, του στεπτηρίου, κ.ά. Κατάλοιπα ήταν είναι οι κλαδοφορίες, οι βαϊοφορίες, και αυτών οι σημερινές κλαδαριές, και φωτιές που ανάβονται υπαίθρια τον χειμώνα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος, κ.α.
Η αρχαιότερη παράσταση ιερού δένδρου ευρίσκεται στην περίφημη «σαρκοφάγο της Αγ. Τριάδος»[1], μια γραπτή ασβεστολιθική λάρνακα, ένα πωρολίθινο τέχνεργο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, που χρονολογείται περίπου στο 1200 π.Χ. (στην Υστερομινωική ΙΙΙ), από Μινωίτες Κρήτες. Σ’ αυτήν την λάρνακα, λοιπόν, εικονίζεται πομπή γυναικών, θυσία ταύρου, συνοδεία αυλού, αναθηματικές προσφορές σε βωμό ενώπιον διπλού πελέκεως, ιερό που επιστέφεται με κέρατα καθιερώσεως και ένα ιερό δένδρο…
Η δενδρολατρεία από τους Μινωίτες ναυτικούς διαδόθηκε όπου αυτοί ταξείδεψαν, δηλ. παντού: Στην Κεντρ. και Β. Ευρώπη (ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ.), τα Βρετανικά Νησιά, την Ινδία, την Αφρική…
Έτσι θα έφθασε και η λατρεία του ιερού δένδρου στην Σκανδιναβία… Και οι Σκανδιναβοί παρέφρασαν τους ελληνικούς μύθους, κι έφτιαξαν την δική τους μυθολογία, κοσμογονία, γενεαλογία, πολλούς αιώνες αργότερα από τότε που γράφηκε η ελληνική μυθολογία…
Οι Ιόται ήταν ένας αρχαίος σκανδιναβικός ή φινλανδικός λαός, γιγάντων και μάγων. Κατοικούσαν προς Α. του Βοθνικού (ή Βοθνιακού)[2] Κόλπου, κατά τα (σημερινά) σουηδικά παράλια, σε ορεινά και παγωμένα εδάφη.
Οι Ιότουν, στην σκανδιναβική μυθολογία, ήταν ένα γένος γιγάντων, που ήταν τερατώδεις και κακοποιοί. Συμβόλιζαν τον παγετό και τον χειμώνα. Οι γίγαντες των Σκανδιναβών χωρίζονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες, όσον αφορά την προέλευσή τους: Οι Βραχογίγαντες και οι Παγογίγαντες, θα λέγαμε.
Έτσι, η χώρα των γιγάντων ή η χώρα, όπου κατέφυγαν οι γίγαντες, και λογιζόταν ως πατρίδα τους, στην σκανδιναβική μυθολoγία, ονομάσθηκε Ιότουνχάιμ (Jötunheimr > Jǫtunheimr > αγγλ. Jotunheim – αν και πολλά παλαιοχειρόγραφα νορβηγικών μύθων την αναφέρουν στον πληθυντικό, Jotunnheimar). Η «πατρίδα του παγετού».
Κάποτε, λένε οι Σκανδιναβοί, μια Θάλασσα Αιμάτων εκάλυπτε την Γη. Ο μέγιστος των θεών του πανθέου τους, ο Thor/Θωρ (υιός τους Ωντίν[3], του ανωτάτου θεού στην σκανδιναβική και τευτονική θρησκεία και μυθολογία) - ο οποίος σαν τον δικό μας Δία[4] ήταν θεός του κεραυνού - και οι αδελφοί του, ανύψωσαν τα θεμέλιά της, και στο μέσον αυτής ανεδύθη ξηρά, που ονόμασαν Mid-gard[5] (= μέση γαία, μεσογαία[6]) - θυμηθείτε πως και ο αδελφός του Διός, Ποσειδών, ανύψωσε στεριά στο μέσον του Αιγαίου, που ονομάσθηκε Δήλος. Αυτή ήταν το μεσαίο επίπεδο του νορβηγικού σύμπαντος! Στα άκρα του δίσκου της Γης υπήρχε μια άλλη ξηρά, της οποίας το Α. και Β. μέρος ονομάσθηκε Ιότουνχάιμ. Εκεί, κατά την παράδοσή τους, περισώθηκε από την οργή των θεών το γένος των γιγάντων…
Στο Jötunheimr υπήρχε:
Το Gastropnir, που ήταν το σπίτι του Menglad,
το Drymheimr, το σπίτι-οχυρό-βουνό του Djazi[7]. Ήταν το σπίτι του κεραυνού, όπου έκανε πολύ θόρυβο. Ο Djazi ήταν υιός του γίγαντα Olvaldi (Ολβίου;), αδελφός των γιγάντων Idi (Ίδη;) και Gangr, και πατέρας του Skaði (που ονομάτισε την Σκανδία > Σκανδιναβία). Όπως όλοι οι γίγαντες της νορβηγικής μυθολογίας, ήταν πολύ έμπειρος στην χρήση της μαγείας. Ήταν αυτός που επήρε όλα τα μήλα - μύθος που συνδέεται με τα Μήλα των Εσπερίδων, άρα καθιστά τον Djazi τον «Ηρακλή των Σκανδιναβών».
Το Glæsisvellir, όπου έζησε ο γίγαντας Gudmund, ο πατέρας του Höfund. Ήταν ένα είδος «Ηλυσίων Πεδίων» (> «παραδείσου» των χριστιανών), θα λέγαμε, όπου πήγαιναν οι γίγαντες-πολεμιστές. Το Utgard, ένα φρούριο γύρω από την γη των γιγάντων.
Επίσημος κυβερνήτης του Jötunheimr ήταν ο βασιλεύς Thrym (= σάλος), που έκλεψε το κοσμικό σφυρί του Θωρ και αρχίζουν τότε ένα σωρό περιπέτειες γι’ αυτόν και το βασίλειό του… όπως ο Προμηθέας, που έκλεψε την φωτιά…
Από το Jötunheimr, οι γίγαντες απειλούσαν τους ανθρώπους, που κατοικούσαν στην Μεσογαία, αλλά και τους θεούς, που κατοικούσαν στο βασίλειο των θεών, το Άσγκαρντ. Ένας ποταμός, ο Ifing[8] χωρίζει το Άσγκαρντ, από το Jötunheimr. Το «ποτάμι» αυτό, παραδίδεται πως δεν πιάνει πάγο ποτέ! Άρα δεν είναι στον Βορρά, αλλά κάπου όντως στην… Μεσόγειο! Παραδίδει η Ποιητική τους Ωδή:
«Ifing καλείται o ποταμός, ο που την γη χωρίζει
των υιών των γιγάντων και των θεών.
Ελεύθερα απ’ αυτόν θα εισρεύσουν, όλες τις εποχές.
Πάγος ποτέ δεν πιάνει στις όχθες του ποταμού»…
16η στροφή του ποιήματος «Vafthrudnismal» από την Ποιητική Edda.
Στην Γιγαντομαχία που ακολούθησε, ο θεός «της μεγάλης βροντής», Thor, ταξίδευσε πολλάκις στο Jotunheim…
Το ιερό κοσμικό δένδρο Yggdrasill
Το Jötunheimr έγινε ένας από τους Εννέα Κόσμους. Αυτοί οι 9 «οίκοι-κόσμοι» της σκανδιναβικής κοσμολογίας ενώνονται δια μέσου ενός ιερού κοσμικού δένδρου, που το λένε Yggdrasill (Υγρή δρυς;) – και που ένα από τα τρία τεράστια κοσμικά δένδρα. Οι 9 κόσμοι των Νορβηγών δεν έχουν «χαρτογραφηθεί» με ακρίβεια, επειδή η ποιητική Edda (Poetic Edda < Ποιητική Ωδή) παραπέμπει σ’ αυτούς συχνά μεν, αόριστα δε, ενώ η πεζή Edda (Prose Edda < Προσωδία) έχει μάλλον επηρεασθεί από την κατοπινή μεσαιωνική χριστιανική κοσμολογία.
Ο κατάλογος των 9 οικο-κόσμων, που δημιουργήθηκαν από τα λείψανα του γίγαντος Ymir είναι μια συνέχεια: Η χώρα των Νεφών (Niflheimr) ευρίσκεται στον ακραίο Βορρά και η χώρα Múspellheimr στον ακραίο Νότο. Οι οικογένειες των όντων, κατά την παλαιο-νορβηγική-τευτονική κοσμολογία, που κατοικούν από Νότο προς Βορρά είναι οι εξής:
1. Múspellsheimr: Ο κόσμος των Muspell (οι κύριοι της φωτιάς, στον νότο).
2. Álfheimr: Ο Κόσμος του Ljósálfr (συμβολίζουν το «ξωτικό φως»).
3. Vanaheimr: Κόσμος του Vanir (σ’ αυτήν ανήκει μια ομάδα των θεών-μάντεων, που σχετίζονται με την γονιμότητα, την σοφία και την ικανότητα να βλέπουν το μέλλον).
4. Goðheimr: Ο κόσμος του ύπατου των θεών Æsir (Εσίρ < Αιθήρ;), που περιέχει το Ásgarðr (Asgard < Ασκραία, Ακραία γη;), την χώρα των θεών, που έχει πάντα άνοιξη!
5. Manheimr: Κόσμος του Maðr (η «ανθρώπινη» οικογένεια).
6. Jǫtunheimr: Ο κόσμος του Jǫtunn (οι γίγαντες, όπως προείπα).
7. Svartálfaheimr: Ο κόσμος του Svartálfar (Dvergar > αγγλ. «Dark Elves», οι νάνοι – από τον κόσμο αυτόν προέρχονται μύθοι και σχετικά παραμύθια των Βορείων, όπως «Η Χιονάτη και οι 7 νάνοι», κλπ.).
8. Helheimr: Ο κόσμος των Hel (το βασίλειο των νεκρών).
9. Niflheimr: Ο κόσμος των Nifl (= νέφος, η ομίχλη της Αρκτικής και ο πάγος. Ευρίσκεται στο βορειότερο σημείο της Γης).
Στις ρίζες του δένδρου Yggdrasil, στην «ρίζα της τέφρας», ευρίσκονται τρία πηγάδια:
Το «Πηγάδι της Υψίστης Σοφίας» (Mimis-brunnr[9]). Το φυλά ο γίγαντας Mimir (ο ίδιος ή το κεφάλι του). Το Πηγάδι στέκεται μισοβυθισμένο στο νερό. Σ’ αυτό ο θεός Ωντίν θυσίασε ένα μάτι του για να κερδίσει την σοφία και το χάρισμα της προφητείας! Στους ισχυρούς ώμους του Mimir, στηρίζεται η οροσειρά Kjolen, «από την αρχή του χρόνου». «Με την πάροδο των χιλιετιών το Πηγάδι έγινε μέρος του βουνού»! Μας παραπέμπει στον αρχαίο ελληνικό μύθο του Άτλαντα!
Το «Πηγάδι της Μοίρας» (Urda-brunnr). Φρουρείται από την Νορν. Και
Το “Hvergelmir”, που είναι η πηγή πολλών ποταμών – κάτι σαν τον δικό μας Ασωπό.
Όλα αυτά βρίσκονται κάτω από το Jotunheim, το Άσκγκαρντ και το Niflheimr. Το Yggdrasil αναφέρεται και ως «γιγάντιο δένδρο τέφρας» - μνήμες των λαών από την εποχή «τ’ άγριου καιρού των ηφαιστείων». Και συνδέει όλα τα καταφύγια και όλους τους κόσμους. (Θυμηθείτε πως οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν πως όλα τα νεκρομαντεία συνδέονταν υπογείως μεταξύ τους).
Στις περιγραφές και παραστάσεις του, 4 ελάφια κινούνται ανάμεσα στα κλαδιά του δένδρου Yggdrasil, με σκοπό να καταβροχθίσουν τα μπουμπούκια του. Τα 4 ελάφια συμβολίζουν τους 4 ανέμους. Στο δένδρο κατοικούν επίσης, ο σκίουρος Ratatosk (= «ο έχων ταχείς οδόντες», γι’ αυτό και έχει το έργο να μεταφέρει τα μηνύματα μεταξύ των ενοίκων του δένδρου, θεωρούμενος αγγελιαφόρος-κουτσομπόλης), το Vidofnir (= φίδι-δένδρο), ένας χρυσός κόκορας, ο Gullinkambi (= χρυσή κτένα), που σκαρφαλώνει στην υψηλότερη κορυφή του, το Μποφ. Στις ρίζες του διαβιούν και άλλα όντα, και φίδια, όπως το δρακόφιδο Nidhogg. Στα κλαδιά ο ηλιακός αετός. Έτσι, το ιερό κοσμικό δένδρο Yggdrasil γίνεται και πατρίδα πολλών πλασμάτων, που όλα είναι αλληγορίες των ανθρωπίνων ιδιοτήτων. Την ημέρα του Ragnarok, λέει η παράδοση των Νορβηγών, ο γίγαντας Surt θα τα ρυθμίσει έτσι, ώστε το δένδρο να μη καεί στην πυρκαϊά…
Το δένδρο αυτό δημιουργήθηκε όταν κρέμασαν ανάποδα τον θεό Ωντίν, για 9 νύκτες, προκειμένου να αποκτήσουν το ρουνικό αλφάβητο, κατά το ισλανδικό έπος «Havamal». Ο Ωντίν «κεντήθηκε» (κατ’ άλλες μεταφράσεις «σταυρώθηκε») στα πλευρά του δένδρου με λόγχη. ίνα κερδίσει σε αντάλλαγμα, και για λογαριασμό θεών κι ανθρώπων, την γνώση των Ρουνών και την προφητική δύναμη. Στο σημείο αυτό, το ιερό δένδρο των Σκανδιναβών ταυτίζεται με το ιερό δένδρο των κελτο-ιρλανδών, που έδωσε το αλφάβητο Όγκουμ, κάθε σεληνιακός μήνας εκ των 13 του οποίου αντιστοιχεί και σε ένα δένδρο.
Περί τον 7ο αι. μ.Χ. οι όψιμοι χριστιανοί βασιλείς της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης εκήρυξαν απηνείς διωγμούς κατά των αρχαιοθρήσκων – όπως είχαν κάμει προηγουμένως οι χριστιανοί κατά των Ελλήνων – και όλη αυτή η γνώση, η μυσταγωγία, η σοφία, η συμβολική εχάθη…
Σήμερα Ιότουνχάιμ καλείται μια περιοχή της Νορβηγίας, μεταξύ του Γκουντμπραντσντάλ (προς Α.) και του Ιόστεντάλσμπρα και της κορυφής του φιορδ Σόγκνε (προς Δ.). Έχει έκταση 2.480 τ.χλμ. Σε αυτήν ευρίσκονται τα υψηλότερα και αγριότερα όρη της Σκανδιναβικής χερσονήσου: Γκαλντχόπιγκ (2.560 μ.) Γκλίττερτιντ (2.650 μ.), κ.ά. πολλά, ιδιαίτερα προς Ν. που υπερβαίνουν σε ύψος τα 2.000 μ. μεταξύ των λιμνών Γκγιέντε και Μπυγκντίν. Επί δε των οροπεδίων αυτής της χώρας, ευρίσκονται πάρα πολλές λίμνες. Όλα λοιπόν μαρτυρούν πως κάποια σπουδαία γεωλογική έκρηξη συνέβη εδώ.
Το όνομα Ιότουν Φγιέλντ (Jotun Fjelde) της νορβηγικής αυτής περιφερείας το έδωσε ο γεωλόγος Βαλτάσαρ Ματθίου Κάιλάου (1797-1858), όταν την εξερεύνησε, το 1820, και είδε σε αυτήν ένα τοπίο που συνάδει με την μυθολογία.
Για όλους τους παραπάνω λόγους, η περιοχή είναι πόλος έλξεως πολλών τουριστών.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Λέγεται έτσι διότι ανακαλύφθηκε στο χωριό Αγία Τριάδα Ηρακλείου Κρήτης, το 1903. Εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.
[2] Στις εντοπιολαλιές: Botniska viken (σουηδ.) και Pohjanlahti (φινλ.). Στην είσοδο αυτού του κόλπου ευρίσκονται τα Νησιά Ώλαντ, ένα αρχιπέλαγος με περισσότερα από 6.500 νησιά και νησίδια. Η ετυμολογία των νησιών προερχεται από το γερμανικό Ahvaland, που σημαίνει «Χώρα του Νερού» [> Åland (σουηδ.), Ahvenanmaa (φινλ.)], η οποία με την σειρά της προέρχεται από την παναρχαία ελληνική ρίζα για το νερό αχ- (Αχαΐα, Αχέρων, Αχελώος, κλπ.).
[3] Στις εντοπιολαλιές: Óðinn (ισλ.), Oden (σουηδ.), Wõden (αγγλοσαξ.), Wuodan (αλλεμ.), Wotan ή Wothan (γερμ.), Godan (λομβαρδ.).
[4] Και ο Ζευς και ο Ωντίν έχουν ως σύμβολο τον αετό. Ο Ωντίν τον ηλιακό αετό, που φωλιάζει στο Δένδρο της Ζωής.
Ο Ωντίν είναι και ο δημιουργός του πρώτου ζεύγους της νυν γενεάς ανθρώπων, του Ασκ και της Έμπλα – αντίστοιχος δηλ. με τον Θεό των χριστιανών, που είναι ο δημιουργός του πρώτου ζεύγους των ανθρώπων, του Αδάμ και της Εύας.
[5] Το gard σχετίζεται με το gardhr > god. α
ΠΗΓΕΣ:
Γιώργος Λεκάκης, http://www.lekakis.com/
(*) Απόσπασμα αυτού του άρθρου δημοσιεύθηκε στο περ. «Φαινόμενα» της εφημ. «Ελεύθερος Τύπος», στις 17.12.11.
• Friedrich P. «Proto-Indo-European Trees: The arboral system of a prehistoric people», εκδ. Univ. Chicago Press, Σικάγο, 1970.
• Graves R. «The White Goddess», εκδ. Farrar, Straus and Giroux, Ν. Υόρκη, 1966.
• Keary An. «The Heroes of Asgard: Tales from Scandinavian Mythology», εκδ. «MacMillan», Λονδίνο, 1891.
• Lagerlof S. “Drottningar i Kungahalla”, 1899. Ττης ιδίας “En Herrgardssagen”.
• Λεκάκης Γ. «Ήπειρος η γωνιά, που πέτρωσε στο 5», έκδ. RiA Music & «Πολυμέσα Εκπαιδευτική Μηχανική»), 1998. Του ιδίου «Τάματα και αναθήματα», εκδ. «Γεωργιάδης», 2001. Του ιδίου «Ιερά ελαιοδενδρολατρεία στην Κάλυμνο», στο περ. «Ελληνικό Πανόραμα», τ. Σεπτ. 2007. Του ιδίου «Μινωίτες Κρήτες ανακάλυψαν την Γερμανία, και εξόρυσσαν ασήμι στην Νορβηγία από το 2000 π.Χ.», στο περ. «Ελληνόραμα», τ. Σεπτ. 2009. Του ιδίου «Τα δαφνηφόρια», περ. «Νέα Σκέψις» τ. 09-11.2010 και 03-04.2011. Και στήλη «Πανηγυρολόγιον» στο περ. «Ελληνικό Πανόραμα».
• Lindow J. «Norse Mythology: A Guide to Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs», εκδ. Oxford University Press, 2001-2002.
• Orchard An. «Dictionary of Norse Myth and Legend», Κάσσελλ, 1997.
• Simek R. «Dictionary of Northern Mythology», εκδ. D. S. Brewer, 1993 και σε μτφρ. A. Hall, εκδ. D. S. Brewer, 2007.
• Tutin T. G.-V. H. Heywood-N. A. Burges-D. H. Valentine-S. M. Walters-D. A. Webb «Flora Europaea», Cambridge University Press. Καίμπριτζ, 1964.
Worsae Ιω.-Ιάκ. Ασμούσεν «Ο πρωτόγονος πολιτισμός της Ρωσίας και των Σκανδιναυικών κρατών», 1872. Του ιδίου «Η προϊστορική εποχή των βορείων λαών», 1881.
• βλ. σχ. κείμενα και του Ισλανδού ιστορικού, ποιητή και πολιτικού Sn. Sturluson (1179–23.9.1241).
• Βλ. επίσης: Gesta Danorum (της Δανίας), Poetic Edda , Prose Edda (σε μτφρ. J. Byock, εκδ. Penguin Classics, 2006), τις ρουνικές γραφές (Runestones), Sagas, τους Κυκλους «Tyrfing» και «Völsung», κ.ά.