Το Σπήλαιο Νυμφολήπτου, γνωστό και ως Σπήλαιο Πανός και Σπήλαιο Αρχέδημου, είναι σπηλιά στις νότιες πλαγιές του Υμηττού στην Αττική, στα βόρεια της Βάρης. Το σπήλαιο αποτελεί σημαντικό αρχαιολογικό χώρο καθώς στο εσωτερικό του είναι διακοσμημένο από το Θηραίο γλύπτη Αρχέδημο, του 5ου αιώνα π.Χ..
Το σπήλαιο στην αρχαιότητα ήταν ιερό των Νυμφών, του Απόλλωνα και του Πάνα. Στο σπήλαιο πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές το 1901 από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.
Το σπήλαιο στην αρχαιότητα ήταν ιερό των Νυμφών, του Απόλλωνα και του Πάνα. Στο σπήλαιο πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές το 1901 από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.
Το σπήλαιο βρίσκεται στο λόφο Κρεβάτι, σε υψόμετρο 260 μέτρων, στη βόρεια Βάρη, στις νότιες πλαγιές του Υμηττού. Το σπήλαιο απέχει από τη Βάρη με τα πόδια περίπου μία ώρα (5 χιλιόμετρα χωματόδρομος από τη Σχολή Ευελπίδων), αλλά είναι πιο εύκολα προσβάσιμο από τη Βούλα και το δρόμο που συνεχίζει μετά το κοιμητήριο. Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το μικρό σπήλαιο Συκιά. Το σπήλαιο δεν είναι επισκέψιμο για το κοινό. Το άνοιγμά του, με διαστάσεις 5 επί 2 μέτρα, είναι σχεδόν κάθετο και στο χείλος έχουν σκαλιστεί σκαλοπάτια τα οποία σήμερα έχουν καταστραφεί. Η κύρια αίθουσα του σπηλαίου, με μήκος 26, πλάτος 23 και ύψος 10 μέτρα, ήταν το ιερό και στα τοιχώματα έχουν λαξευθεί σκαλοπάτια και ανάγλυφες παραστάσεις. Χωρίζεται από ένα τοίχο από σταλακτίτες σε δύο τμήματα.
Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης στο σπήλαιο χρονολογούνται από τον 6ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με τις επιγραφές στο σπήλαιο, το σπήλαιο διαμορφώθηκε σε ιερό από το Θηραίο γλύπτη Αρχέδημο, ο οποίος το διακόσμησε και σκάλησε σκαλοπάτια, επιγραφές και ανάγλυφα, με πιο σημαντικό αυτό που τον απεικονίζει να κρατάει σμίλη και σφυρί και ένα ακέφαλο άγαλμα θεάς καθισμένη σε θρόνο.Το τοπίο τον μάγεψε και για να τιμήσει τις Νύμφες που, σύμφωνα με το μύθο κατοικούσαν στο δάσος, αλλά και το θεό Απόλλωνα και τον Πάνα μετέτρεψε το σπήλαιο σε λατρευτικό χώρο των νυμφών που λειτούργησε έως το 150 π.Χ....
Σύμφωνα με επιγραφές στην είσοδο υπήρχε ένα πλάτωμα στο οποίο χόρευαν γυναίκες-προσκυνήτριες των νυμφών. Μέχρι σήμερα σώζεται ένα σκαλισμένο ανάγλυφο άγαλμα σε θρόνο χωρίς, όμως, κεφάλι. Πιθανότατα πρόκειται για τον Απόλλωνα τον οποίο λάτρευαν ιδιαιτέρως στην πατρίδα του Αρχέδαμου, τις Κυκλάδες. Στα τοιχώματα υπήρχαν και ανάγλυφα Νυμφών και του Πανός που σώθηκαν από τους αρχαιοκάπηλους του 18ου και 19ου αιώνα γιατί θεωρήθηκαν άχρηστα. Βρέθηκαν σε θραύσματα και σήμερα φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο....
Οι αρχαιοκάπηλοι Σύμφωνα με τις επιγραφές υπήρχαν και άλλα μεγαλύτερα ανάγλυφα τα οποία εικάζεται ότι βρίσκονται σε αποθήκες ξένων μουσείων. Πιθανό να είναι στο Λούβρο καθώς ο Γάλλος διπλωμάτης Φοβέλ είχε επισκεφθεί πολλές φορές το σπήλαιο στα τέλη του 18ου αιώνα. Ο Αρχέδημος ως δημιουργός αυτού του ιερού αποφάσισε δίπλα στα αγάλματα των θεοτήτων να σκαλίσει και τη δική του μορφή να κρατά στο ένα χέρι σφυρί και στο άλλο τη σμίλη....
Ο πρώτος που επισκέφτηκε το σπήλαιο ήταν ο περιηγητής Ρίτσαρντ Τσάντλερ το 1765 και από τότε το επισκέφτηκαν και άλλοι περιηγητές οι οποίοι πέρασαν από την Αττική, συμπεριλαμβανομένου του Λόρδου Βύρωνα. Στο σπήλαιο διεξήχθησαν τη περίοδο 1901-1902 ανασκαφές από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, με διευθυντή τον Τσαρλς Γουέλερ. Μέσα στο σπήλαιο εκτός από αγάλματα υπήρχε ένας βωμός και αναθήματα (θέσεις για αφιέρωση αντικειμένων στους θεούς), ανακαλύφθηκαν πάνω από 1000 πήλινα πλούσια διακοσμημένα λυχνάρια και αναθηματικές λίθινες επιγραφές του 4ου αιώνα, δύο από τα οποία εκτίθενται στη Συλλογή Γλυπτών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Η σύνδεση με τον Πλάτωνα
Για τον Πλάτωνα ο Διογένης ο Λαέρτιος διασώζει μια παράδοση, η οποία έχει μεγάλη εσωτερική, συμβολική σημασία σύμφωνα με τα παραπάνω. Ότι δηλαδή η μητέρα του, Περικτιόνη, η οποία ήταν πολύ όμορφη, δεν συνέλαβε τον Πλάτωνα με τον άνδρα της, αλλά ήταν ήδη έγκυος, όταν παρουσιάστηκε ο Απόλλωνας στον Αρίστωνα και κατόπιν αυτός άφησε τη γυναίκα του ήσυχη μέχρι τη γέννηση του φιλόσοφου, ο οποίος γεννήθηκε την ημέρα κατά την οποία, σύμφωνα με τους Δηλίους, είχε γεννηθεί ο Απόλλωνας. Έτσι συνδέθηκε με το θεό των Μουσών, του οποίου θεωρούνταν απεσταλμένος. Παρόμοια δηλαδή με τον Πυθαγόρα, για τον οποίο ο Πορφύριος αναφέρει: Απόλλωνος αυτόν ιστορείν και Πυθαϊδος τω γόνω, λόγω δε Μνησάρχου φησίν Απολλώνιος, δηλαδή ο Πυθαγόρας ήταν απόγονος του Απόλλωνα και κατά πρόφαση μόνο του Μνήσαρχου. Αξίζει να αναφέρουμε ότι και για το Μ. Αλέξανδρο υπάρχει ο θρύλος ότι η σύλληψή του έγινε στα μυστήρια της Σαμοθράκης και ότι ήταν απεσταλμένος του Άμμωνα. Όλα αυτά τα πρόσωπα λοιπόν ήταν “θείες ενσαρκώσεις” στον ελληνικό χώρο και πολιτισμό, όπως κάτι ανάλογο συνέβη και σε άλλες χώρες και πολιτισμούς. Η παράδοση λοιπόν που διασώζει ο Λαέρτιος για τη γέννηση του φιλοσόφου είναι μια ένδειξη, μαζί με πολλές άλλες, για το ότι ο Πλάτωνας θεωρούσαν ένας θείος απεσταλμένος.
O Αιλιανός και ο Ολυμπιόδωρος διασώζουν μια ιστορία ή έναν μύθο για τον Πλάτωνα σχετικά με μιαεπίσκεψη του Αρίστωνος και της Περικτιόνης (γονείς του Πλάτωνα) στον Υμηττό παρέα με το νεογέννητο τότε Αριστοκλή (μετέπειτα ονομάστηκε Πλάτωνας λόγω της ευρείας πλάτης του), για να θυσιάσουν στον Απόλλωνα, στον Πάνα και στις Νύμφες.
Αναφέρουν λοιπόν ότι όταν ο Πλάτων ήταν μωρό, οι γονείς του τον πήγαν στον Υμηττό, για να θυσιάσουν στις Μούσες και στις Νύμφες (Αιλιανός) και στον Πάνα, στις Νύμφες και στον Απόλλωνα (Ολυμπιόδωρος). Στο μέρος εκεί λοιπόν ήλθαν μέλισσες και άφησαν μέλι πάνω στα χείλια του μωρού, πράγμα που θεωρήθηκε χρησμός για την γλυκύτητα των λόγων του.
Πενήντα χρόνια μετά την διακοπή της λειτουργίας του, νεοπλατωνικοί της Αττικής σχολής το χρησιμοποίησαν για τις τελετές τους. Η επιλογή του σπηλαίου δεν ήταν τυχαία καθώς επικρατεί έντονα η αντίληψη ότι το συγκεκριμένο σπήλαιο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για την αλληγορία του Σπηλαίου του Πλάτωνος. Ο Πλάτωνας το επισκεπτόταν και είχε δηλώσει την εντύπωση που του προξενούσε. Οι νεοπλατωνικοί εγκατέλειψαν το σπήλαιο στα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. διότι δέχθηκαν επίθεση από τους χριστιανούς. Εκείνοι προκάλεσαν πολλές καταστροφές, χάραξαν σταυρούς στις μορφές και τα τοιχώματα. Προσπάθησαν ακόμα και να το μετατρέψουν σε χριστιανικό ασκητήριο....
Πηγές: